Η απάντηση στην ερώτηση “ποιός είμαι” ξεκινά να δίνεται από την πρώτη κιόλας αλληλεπίδραση μας με το περιβάλλον. Οι σημαντικοί άλλοι της ζωής μας γίνονται ο καθρέφτης της ύπαρξης μας. Βλέπουμε στα μάτια τους την αξία μας, ακούμε από τα χείλη τους ότι υπάρχουμε.
Τι συμβαίνει όμως όταν το είδωλο σε αυτό τον καθρέφτη είναι διαστρεβλωμένο;
Αυτή η διαστρέβλωση ξεκινά από πολύ νωρίς, όταν το περιβάλλον και ειδικότερα οι γονείς αντί να δουν το παιδί, βλέπουν αυτό που θα ήθελαν να δουν ή την μη συμμόρφωση στις προσδοκίες τους. Εκείνο με τη σειρά του ανταποκρίνεται σε αυτό το καθρέφτισμα δομώντας με αυτό τον τρόπο τον εαυτό του. Όπως επισημαίνει ο McConville, το πεδίο της οικογένειας λειτουργεί με έναν ασυνείδητο τρόπο στο παιδί ενσωματώνοντας το στην καθημερινότητα και τις αντιδράσεις του παιδιού.
Σε αυτό το πλαίσιο τα συμπτώματα και τα χαρακτηριστικά της προσωπικότητας αποτελούν δημιουργικές προσαρμογές του ανθρώπου στο περιβάλλον του. Ο εαυτός κατά Gestalt άλλωστε δεν αποτελεί μία σταθερή ουσία, αλλά το αποτέλεσμα μιας σειράς εμπειριών. Είναι μία συνεχής διαδικασία και ως τέτοια αντικαθίσταται κάθε στιγμή από έναν νέο εαυτό, που δεν είναι και δεν γίνεται να είναι ανεξάρτητος από τις διαπροσωπικές σχέσεις και την αλληλεπίδραση με το περιβάλλον. Η ανάπτυξη λοιπόν του ανθρώπου από την παιδική και εφηβική ηλικία ως την ενήλικη ζωή επηρεάζεται από τις συνθήκες του περιβάλλοντος, τις ανάγκες, τις επιθυμίες και τις προσωπικότητες των άλλων στον αναπτυξιακό του περίγυρο. Ο άνθρωπος σύμφωνα με την A. Miller αναπτύσσεται στηριζόμενος ως παιδί στην δημιουργικότητά του και τις εσωτερικές του δυνατότητες, καθώς και στην ανταπόκρισή του στο σχεσιακό του πεδίο. Το σχεσιακό πεδίο εμπεριέχει την έννοια της ετερότητας, εφόσον ο εαυτός δομείται μέσα από τον διαχωρισμό του εαυτού από τον άλλον. Ο άνθρωπος απαντά έτσι στο ερώτημα “ποιος είμαι” μέσα από τον αντικατοπτρισμό και την σύγκριση με τους άλλους.
Μέσα από την επαφή με τον άλλον βλέπουμε λοιπόν τον εαυτό μας και δημιουργούμε έναν τρόπο επαφής. Το παιδί που πηγαίνει με αυθορμητισμό και χαρά στον ενήλικα για να του δείξει μία ιστορία, που έχει γράψει, και λαμβάνει διαρκή κριτική ή ειρωνεία για τα λάθη στην ορθογραφία του, θα αναπτύξει κάποια στιγμή έναν τρόπο να σχετίζεται με το περιβάλλον του, ενώ παράλληλα θα επηρεαστεί και η αυτο-εικόνα του. Ανάλογα με την στάση του περιβάλλοντος θα αναπτύξει τις δεξιότητες του ή θα τις περιορίσει για να μπορέσει να επιβιώσει. Πώς μπορεί άλλωστε ένα μικρό παιδί να εναντιωθεί στον ισχυρό ενήλικα, από τον οποίο εξαρτάται άμεσα η επιβίωσή του; Έτσι η ύπαρξη του χρωματίζεται από διάφορους χαρακτηρισμούς, επίθετα και δηλώσεις ζωής όπως “δεν είμαι αρκετός”, “δεν αξίζω”, “δεν χρειάζομαι βοήθεια”.
Αν η ομορφιά της ύπαρξης δεν καθρεφτιστεί στην ολότητά της άνευ όρων από τα μάτια του γονέα ή του φροντιστή, ψαλιδίζεται σε κάθε σύγκριση με τα πρότυπα ομορφιάς, διακυβεύεται σε κάθε βήμα στη ζυγαριά της επίπλαστης αξίας. Αν η αξία της ύπαρξης δεν επιβεβαιωθεί αμφισβητείται σε κάθε λάθος, εξανεμίζεται στην υποψία της απόρριψης.
Αυτός ο τρόπος ύπαρξης συνοδεύει κάποιους ανθρώπους ως την ενήλικη ζωή τους. Βαδίζουν στην ζωή δέσμιοι αυτή της διαστρεβλωμένης εικόνας. Όσο και να προσπαθούν να έρθουν σε επαφή με τις χαμένες τους ποιότητες, αυτές κρύβονται ακόμη περισσότερο στην συνάντηση με τους άλλους. Και αυτό γιατί αυτό ακριβώς το καθρέφτισμα και η ως τώρα επαφή με το περιβάλλον έχει ορίσει τις έως τώρα επιλογές τους σε φίλους, συντρόφους ακόμη και επάγγελμα.
Το “καλό” και “βολικό” παιδί πασχίζει να αντιδράσει στο περιβάλλον από φόβο μην το απορρίψουν, αν πάψει να λέει διαρκώς ναι. Έχει μάθει να εξυπηρετεί τους άλλους και αν σταματήσει να το κάνει, θεωρεί ότι κινδυνεύει η ύπαρξή του. Όταν λέει διστακτικά το πρώτο του όχι, ταρακουνά το περιβάλλον του. Οι άνθρωποι που έχει επιλέξει να είναι γύρω του, τον ξέρουν με έναν συγκεκριμένο τρόπο και αυτός ο νέος τρόπος τούς ξεβολεύει. Στις πρώτες δυσκολίες θα επιστρέψει στην ασφάλεια της μαθημένης συμπεριφοράς, γιατί αυτό του είχε εξασφαλίσει κάποτε την επιβίωση του. Θέλει χρόνο και στήριξη για να αρχίσει σταδιακά να δοκιμάζει νέους τρόπους.
Όταν οι άνθρωποι έρχονται στη θεραπεία συστήνονται με αυτούς ακριβώς τους χαρακτηρισμούς και αυτές τις δηλώσεις ζωής, γιατί αυτό γνωρίζουν για τον εαυτό τους και με αυτόν τον τρόπο έχουν μάθει να σχετίζονται με τον κόσμο. Σταδιακά αρχίζουν να ξεχωρίζουν τις δηλώσεις που τους είναι ξένες, εκείνες που έρχονται από το παρελθόν και τους περιορίζουν στο σήμερα.
Ακόμη και αν κάποιος δεν έλαβε την πολυπόθητη επιβεβαίωση της ύπαρξης του από εκεί που τόσο ποθούσε, θα μπορέσει να εξερευνήσει νέους τρόπους ύπαρξης μέσα από την επανορθωτική εμπειρία της αποδοχής της ύπαρξης και των βιωμάτων του από τον θεραπευτή. Μέσα από αυτή την διαδικασία θα διευρύνει και θα διαφοροποιήσει τις επιλογές του.
Πράγματι δεν μπορούμε να αλλάξουμε ούτε το παραμικρό στο παρελθόν μας, όπως πολύ σωστά λέει η A. Miller, αυτό όμως που μπορούμε να κάνουμε είναι να αναδιοργανώσουμε τον εαυτό μας και να έρθουμε σε επαφή με την χαμένη μας ενότητα.
Μυρτώ Φραγκάτου, Ψυχολόγος - Ψυχοθεραπεύτρια
Πηγές:Adolescence Psychotherapy and the Emergent Self, McConville Οι φυλακές της παιδικής μας ηλικίας, A. MillerGestalt Therapy: Excitement and Growth in the Human Personality, Perls, Hefferline & Goodman