Τα παιδιά δεν ξέρουν τη διαφορά σωστού - λάθους. Είναι πολλά αυτά που πρέπει να μάθουν και ο τρόπος, με τον οποίο θα τα διδαχθούν, θα επηρεάσει τον τρόπο που θα υπάρχουν στο μέλλον. Όσο μεγαλώνουν, μπορεί να έρθουν αντιμέτωπα με πιο πολύπλοκα θέματα ηθικής, όπως αν είναι εντάξει να λέμε ψέματα, τι να κάνουν αν ξέρουν ότι ένας φίλος τους έχει κάνει κάτι που δεν είναι σωστό, και ούτως καθεξής.
Η ανάπτυξη της ηθικής είναι μία δια βίου διαδικασία, και η βοήθεια που λαμβάνουν από τους γονείς σε αυτόν τον τομέα είναι ιδιαίτερα σημαντική. Πώς όμως μπορούμε να βοηθήσουμε τα παιδιά να ξεχωρίσουν το καλό από το κακό; Ελπίζουμε ότι θα το καταλάβουν ακολουθώντας το παράδειγμά μας, αλλά πώς πρέπει να αντιδράσουμε όταν δεν το ακολουθούν; Τι κάνουμε όταν η συμπεριφορά τους δεν είναι αποδεκτή;Όταν ένα παιδί προβεί σε μία μη αποδεκτή πράξη, όπως είναι το να κλέψει κάτι ή να πει ψέματα, η πρώτη αντίδραση των γονιών είναι ο θυμός και κατ’ επέκταση το μυαλό τους πηγαίνει στο χειρότερο σενάριο. Θυμάμαι πριν χρόνια η μικρή μου κόρη έπαιζε στο δωμάτιο της. Όταν μπήκα μέσα την είδα να σκίζει μία σελίδα από ένα βιβλίο. Χωρίς καν να το καταλάβω με άκουσα να φωνάζω “ντροπή σου!” αρπάζοντας το βιβλίο από τα χέρια της. Ένιωθα ότι είχα δίκιο. Εκείνη άρχισε να κλαίει με λυγμούς. Την είχα τρομάξει. Πήρα λίγο χρόνο να σκεφτώ τι είχε συμβεί. Τι ήταν αυτό που με έκανε να αντιδράσω έτσι έντονα σε ένα παιδί δύο χρονών, που ακόμη δεν γνώριζε την αξία ενός βιβλίου και για εκείνη ήταν απλά ένα ακόμη πεδίο πειραματισμού; και τότε θυμήθηκα… με θυμήθηκα στην ηλικία των τεσσάρων ή κάπου εκεί να κρατάω ένα αγαπημένο μου παιδικό βιβλίο και δύο παιδιά της γειτονιάς μου το έσκισαν γελώντας. Δεν θυμόμουν τι είχε γίνει μετά ούτε πως αντέδρασα. Ξέρω όμως πως ένιωσα. Είχα στενοχωρηθεί, είχα θυμώσει και είχα κλειστεί στον εαυτό μου. Και να ‘μαι, δεκαετίες αργότερα να εκφράζω αυτό το θυμό μου σε ένα μικρό κορίτσι, την κόρη μου με κίνδυνο να τη μεταφέρω στον κόσμο της ντροπής. Αν δεν επέστρεφα στο δωμάτιο της, για να της ζητήσω συγνώμη για την συμπεριφορά μου και να της εξηγήσω για ποιο λόγο δεν είναι σωστό να σκίζουμε τα βιβλία, το μόνο που θα κατάφερνα είναι να νιώσει ντροπή και να μην ξέρει το γιατί. Θα πίστευε ότι ήταν εκείνη λάθος, ενώ σε ανάλογη περίπτωση στο μέλλον απλά θα έκρυβε το βιβλίο ή οτιδήποτε θεωρούσε ότι ήταν κακό από φόβο μην το δω, για να προστατευτεί.
Θέλουμε να καταλάβουν τα παιδιά μας, ότι δεν θα τους επιτρέψουμε να βλάψουν άλλους ή τον εαυτό τους. Θέλουμε επίσης να μαθαίνουν από τα λάθη τους. Δεν θέλουμε όμως τα παιδιά μας να ζουν μέσα στην ντροπή και την ενοχή. Το να κατηγορεί κανείς τα παιδιά και να τα κάνει να ντρέπονται, τα κάνει να νιώθουν άσχημα για τον εαυτό τους. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα να επηρεαστεί η αυτοεκτίμησή τους και η αίσθηση της αξία τους. Αυτό που είναι σημαντικό σε τέτοιες περιπτώσεις είναι να δώσουμε στα παιδιά την δυνατότητα της αμφιβολίας. Τα μικρά παιδιά δεν γνωρίζουν ακόμη τους ηθικούς κανόνες. Ρωτώντας τα γιατί έκαναν αυτή την πράξη και συζητώντας τους λόγους που πρέπει να την αποφεύγουν, τους δίνουμε την ευκαιρία να μετατρέψουν αυτή την εμπειρία σε ένα μάθημα ζωης χωρίς να τα εγκλωβίσουμε στην ντροπή. Με αυτόν τον τρόπο μαθαίνουν να μιλούν για αυτό που τους συμβαίνει αντί να το κρύβουν.
Μα δεν είναι μόνο τα παιδιά που νιώθουν ντροπή.
Το αίσθημα της ντροπής ενεργοποιείται μέσω κάποιου γεγονότος αναπαράγοντας το εσωτερικό μήνυμα “δεν είμαι αρκετός” που είναι κοινό για όλους τους ανθρώπους, ακόμη και αν δεν γίνεται πάντα αντιληπτό.
Η ντροπή σύμφωνα με την Brene Brown τροφοδοτείται από τα μυστικά, τη σιωπή και την κριτική. Όταν μας συμβαίνει κάτι που μας προκαλεί ντροπή και επιλέξουμε να το κρατήσουμε μυστικό, τότε το αίσθημα ντροπής ενισχύεται και μεγαλώνει. Μέσα από τα οικογενειακά μυστικά, η ντροπή περνάει από γενιά σε γενιά. Επιπλέον, αρκετοί άνθρωποι έχουν υποστεί άπειρη κριτική από τους γονείς τους ως παιδιά, ενώ μεγαλώνοντας έμαθαν πια να την ασκούν οι ίδιοι στον εαυτό τους’ συχνά μάλιστα με μεγάλη αυστηρότητα. Αν πουν ή κάνουν κάτι λάθος, αν η εμφάνιση τους δεν είναι όπως απαιτούν από τον εαυτό τους, τότε σκέφτονται ότι δεν αξίζουν αναζητώντας ερεθίσματα στο περιβάλλον που τροφοδοτούν αυτή την πεποίθηση.
Άλλωστε, το συναίσθημα της ντροπής δεν ενεργοποιείται πάντα από ένα πραγματικό εξωτερικό ερέθισμα, αλλά από μία ερμηνεία της πραγματικότητας υπό το μοτίβο “δεν αξίζω”. Σκεφτείτε να δίνετε μία ομιλία ή να μπαίνετε σε μία αίθουσα γεμάτη κόσμο και κάποιοι να γελάνε έχοντας το βλέμμα τους στραμμένο πάνω σας. Εσείς πιθανόν να σκεφτείτε ότι γελάνε μαζί σας. Μπορεί όντως να γελάνε μαζί σας, μπορεί όμως απλά να κουβεντιάζουν κάτι αστείο. Το πώς θα το ερμηνεύσετε εξαρτάται από την προσωπική σας ιστορία, ενώ ο τρόπος που θα το αντιμετωπίσετε εξαρτάται από το πώς έχετε μάθει να χειρίζεστε αντίστοιχες καταστάσεις, γιατί ο τρόπος που ο καθένας βιώνει και αντιμετωπίζει την ντροπή διαφέρει.
Κάποιοι επιλέγουν το δρόμο της σιωπής ή της φυγής, άλλοι προσπαθούν να ευχαριστούν διαρκώς τους άλλους παγιδευμένοι στο ρόλο του “καλού παιδιού” με στόχο την λήψη επιβεβαίωσης και την αποφυγή κριτικής, και άλλοι είναι σε διαρκή άμυνα μέσω της αντεπίθεσης κάνοντας τους άλλους να ντραπούν.
Πώς όμως μπορούμε να φροντίσουμε τον εαυτό μας σε αυτές τις περιπτώσεις;
Αρχικά είναι σημαντικό να μπορούμε να αναγνωρίσουμε την ντροπή, όταν μας συμβαίνει. Ένας εύκολος τρόπος είναι να εστιάσουμε στα σωματικά συμπτώματά της, που είναι μοναδικά για τον καθένα. Κάποιοι κοκκινίζουν, άλλοι χάνουν τα λόγια τους, άλλοι χαμηλώνουν το βλέμμα. Έπειτα, είναι καλό να πάρουμε λίγο χρόνο πριν αντιδράσουμε. Αυτός ο χρόνος θα μας δώσει την ευκαιρία να δούμε τι ήταν αυτό που μας προκάλεσε το συναίσθημα της ντροπής. Έπειτα, είναι καλό να μοιραστούμε την ιστορία μας με κάποιον που εμπιστευόμαστε και μας αποδέχεται στην ολότητα μας. Σε αυτό το πλαίσιο μπορούμε πια να εκφράσουμε το θυμό ή την λύπη που μας προκάλεσε το γεγονός. Αυτό και μόνο θα μαλακώσει το συναίσθημα της ντροπής, για να μπορέσουμε να εστιάσουμε στο αν και πώς θα αντιδράσουμε σε αυτήν ή σε αντίστοιχες περιπτώσεις στο μέλλον.
Η ντροπή λαμβάνει χώρα μεταξύ ανθρώπων και θεραπεύεται στο ίδιο πλαίσιο, αρκεί να μοιραζόμαστε τις εμπειρίες μας και να είμαστε ειλικρινείς με τον εαυτό μας και τους κοντινούς μας ανθρώπους.
Μυρτώ Φραγκάτου, Ψυχολόγος - Ψυχοθεραπεύτρια
Πηγές:The gifts of imperfection, Brene BrownSecrets that won’t rest, Evan Imber - Blank Children Learn What They Live, Rachel Harris & Dorothy Law Nolte